ΦΑΚΕΛΟΣ ΑΘΕΟΛΟΓΙΑ
Επιμέλεια: Κλεάνθης Γρίβας
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΖΕΝΙΘ, τεύχος 13, 2006
Μέρος 4. Επιστήμη
Richard Dawkins
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Θρησκεία: μια μορφή κακοποίησης (Μιχάλης Μητσός)
2. Η Κενότητα της Θεολογίας (Richard Dawkins)
3. Ποια η Αξία της Θρησκείας; (Richard Dawkins)
1. Θρησκεία: Μια μορφή κακοποίησης
(σημείωμα του Μιχάλη Μητσού στην εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, 27/09/2006,
που επιλέχθηκε ως εισαγωγή σ’ αυτή την ενότητα)
Ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης; «Μισογύνης, ομοφοβικός, ρατσιστής, βρεφοκτόνος, γενοκτόνος, εκδικητικός, τεκνοκτόνος, μεγαλομανής, σαδομαζοχιστής, ένας κακεντρεχής τύραννος».
Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς ψηφίστηκε πρόσφατα από το περιοδικό Prospect ένας από τους τρεις κορυφαίους διανοούμενους της εποχής μας, μαζί με τον Νόαμ Τσόμσκι και τον Ουμπέρτο Έκο. Και οι παραπάνω χαρακτηρισμοί είναι από τους πιο ανώδυνους που περιλαμβάνονται στο καινούργιο του βιβλίο, το οποίο κυκλοφόρησε προχθές στη Βρετανία με τον τίτλο «Η απάτη του Θεού» (εκδ. Bantam).
Την ώρα που ο θρησκευτικός φανατισμός ανεβαίνει σε όλο τον κόσμο, και στα αμερικανικά σχολεία αρχίζουν να διδάσκουν τον «ευφυή σχεδιασμό» του κόσμου παράλληλα με τον Δαρβινισμό, ο συγγραφέας επιτίθεται στον Θεό σε όλες τις μορφές του, από τον τύραννο της Παλαιάς Διαθήκης μέχρι τον Ουράνιο Παντοκράτορα που υμνούν ορισμένοι διανοητές του Διαφωτισμού. Η θρησκεία - τονίζει - προκαλεί πολέμους, ενισχύει τη μισαλλοδοξία και ασκεί κακή επιρροή στα παιδιά, τα οποία είναι «προγραμματισμένα» να πιστεύουν αυτά που τους λένε οι γονείς τους. Τότε γιατί δεν έχει πέσει κι αυτή ακόμη θύμα της φυσικής επιλογής;
Στην ανθρώπινη ιστορία, σημειώνει ο Ντόκινς, έχουν αναφερθεί τέσσερις βασικές λειτουργίες τις οποίες εκπληρώνει η θρησκεία: εξήγηση, παραίνεση, παρηγοριά και έμπνευση. Καμιά από αυτές τις λειτουργίες δεν έχει ποτέ τεκμηριωθεί. Η θρησκεία δεν έχει παράσχει καμιά ικανοποιητική εξήγηση για οτιδήποτε. Δεν αποτελεί σε καμιά περίπτωση μια θεμιτή πηγή ηθικής: αν ήταν έτσι, οι Εβραίοι θα εξακολουθούσαν να εκτελούν όσους εργάζονται το Σάββατο.
Η πραγματική πηγή της ηθικής είναι ένας συνδυασμός γενετικών ενστίκτων και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Όσο για την παρηγοριά και την έμπνευση, είναι αλήθεια ότι σε αρκετούς ανθρώπους αποτελούν ευεργετικές επιπτώσεις της θρησκείας. Θα μπορούσαν όμως θαυμάσια να απορρέουν και από άλλα πράγματα, όπως για παράδειγμα οι ανακαλύψεις της φυσικής. (Στο σημείο αυτό, σχολιάζει ο Εκόνομιστ, ο συγγραφέας δεν είναι πολύ πειστικός: λίγοι άνθρωποι θα βρουν στην κβαντική φυσική την ίδια παρηγοριά που βρίσκουν στη σκέψη πως όταν πεθάνουν θα συναντήσουν στον Παράδεισο τα αγαπημένα τους πρόσωπα που πέθαναν πριν απ' αυτούς).
Ο Ντόκινς δεν αρκείται στην ανάλυση. Προτείνει κι ένα σχέδιο δράσης, που αποτελείται από δύο σκέλη.
• Πρώτον, πρέπει να σταματήσει η θρησκευτική ανατροφή των παιδιών, που αποτελεί μια μορφή κακοποίησης. Πώς είναι δυνατόν να ακούμε αδιαμαρτύρητα ότι ένα παιδί είναι καθολικός ή μουσουλμάνος, ότι δηλαδή πριν ακόμη ωριμάσει έχει δική του άποψη για τη μετουσίωση ή τον ιερό πόλεμο;
• Το δεύτερο σκέλος έχει να κάνει με την κινητοποίηση των αθέων, οι οποίοι βρίσκονται σήμερα στην ίδια κατάσταση που βρίσκονταν πριν από 50 χρόνια οι ομοφυλόφιλοι. Όταν οι άθεοι οργανωθούν και αποκτήσουν την επιρροή που έχουν σήμερα οι χριστιανοί συντηρητικοί, ο κόσμος μας θα γίνει πολύ καλύτερος.
2. Η Κενότητα της Θεολογίας
Richard Dawkins
Free Inquiry, Άνοιξη 1998 Τόμ. 18, Νο 2, σελ. 6
Ένα φρικτά αηδιαστικό editorial στη βρετανική εφημερίδα the Independent πρόσφατα έκανε έκκληση για τη συμφιλίωση μεταξύ επιστήμης και «θεολογίας». Σημειώνεται ότι «Οι άνθρωποι θέλουν να γνωρίζουν όσο το δυνατόν περισσότερα για την καταγωγή τους». Ελπίζω πως αυτό συμβαίνει, αλλά τι κάνει κάποιον να πιστεύει ότι η θεολογία έχει οτιδήποτε χρήσιμο να μας πει για το θέμα αυτό;
Η Επιστήμη είναι υπεύθυνη, όσον αφορά την προέλευσή μας, για τα εξής:
• Γνωρίζουμε περίπου πότε γεννήθηκε το Σύμπαν και για ποιον λόγο αποτελείται κυρίως από υδρογόνο.
• Γνωρίζουμε γιατί σχηματίζονται τα άστρα και τι συμβαίνει στο εσωτερικό τους ώστε το υδρογόνο να μετατραπεί σε άλλα στοιχεία και να γεννηθεί έτσι η χημεία, μέσα σε έναν κόσμο φυσικής.
• Γνωρίζουμε τις θεμελιώδεις αρχές με βάση τις οποίες ένας κόσμος χημείας μπορεί να εξελιχθεί σε βιολογία, μέσω της εμφάνισης μορίων που αυτοαναπαράγονται.
• Γνωρίζουμε με ποιο τρόπο η αρχή της αυτοαναπαραγωγής οδηγεί, μέσω δαρβινικής επιλογής, σε κάθε μορφή ζωής, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου.
Η επιστήμη και μόνο η επιστήμη μας έχει προσφέρει αυτή τη γνώση. Επιπλέον μας την έχει προσφέρει με συναρπαστική, πειστική και αλληλοεπιβεβαιούμενη ακρίβεια.
Σε κάθε ένα από τα ερωτήματα αυτά η θεολογία στήριζε απόψεις που έχουν οριστικά αποδειχθεί λανθασμένες.
Η Επιστήμη εξάλειψε την ευλογιά, μπορεί να ανοσοποιήσει ενάντια στους περισσότερους προηγουμένως θανατηφόρους ιούς, μπορεί να εξοντώσει τα περισσότερα προηγουμένως θανατηφόρα βακτήρια. Η θεολογία δεν έχει κάνει τίποτα παρά να μιλά για την πανώλη ως τιμωρία της αμαρτίας.
Η επιστήμη μπορεί να προβλέψει πότε ένας συγκεκριμένος κομήτης θα επανεμφανιστεί και, με ακρίβεια δευτερολέπτου, ποτέ θα συμβεί η επόμενη έκλειψη. Η επιστήμη έφερε τον άνθρωπο στη Σελήνη και έστειλε εξερευνητικά σκάφη σε τροχιά γύρω από τον Κρόνο και τον Δία. Η επιστήμη μπορεί να σας πει την ηλικία ενός απολιθώματος και πως η Σινδόνη του Τορίνο είναι μια μεσαιωνική απάτη. Η επιστήμη γνωρίζει τις ακριβείς οδηγίες του DNA αρκετών ιών και θα κάνει το ίδιο, κατά τη διάρκεια ζωής πολλών αναγνωστών του παρόντος, για το ανθρώπινο γονιδίωμα.
Τι είπε ποτέ η θεολογία που να έχει την παραμικρή χρησιμότητα για οποιονδήποτε; Πότε είπε η θεολογία οτιδήποτε που να είναι αποδείξιμα αληθινό ή να μην είναι πασιφανές;
Έχω ακούσει τους θεολόγους, τους έχω διαβάσει, έχω επιχειρηματολογήσει εναντίον τους. Δεν έχω ακούσει ποτέ κανέναν από αυτούς να λέει οτιδήποτε που να έχει την παραμικρή χρησιμότητα, τίποτα που να μην είναι είτε τετριμμένα πασιφανές, είτε κάθετα λανθασμένο.
Αν όλα τα επιτεύγματα των επιστημόνων αφανίζονταν αύριο, δεν θα υπήρχαν γιατροί αλλά οι μάγοι της φυλής. Δεν θα υπήρχε μέσο μεταφοράς ταχύτερο από άλογο, τυπωμένα βιβλία, αγροκαλλιέργεια πέραν του σταδίου της γεωργικής παραγωγής συντήρησης.
Αν όλα τα επιτεύγματα των θεολόγων αφανίζονταν αύριο, θα παρατηρούσε κανείς την παραμικρή διαφορά;
Ακόμη και τα κακά επιτεύγματα των επιστημόνων, όπως οι βόμβες και τα φαλαινοθηρικά που καθοδηγούνται με σόναρ, δουλεύουν!
Τα επιτεύγματα των θεολόγων δεν κάνουν τίποτα, δεν επηρεάζουν τίποτα, δε σημαίνουν τίποτα. Τι κάνει κάποιον να πιστεύει ότι η «θεολογία» είναι ούτως ή άλλως ένα ζήτημα;
3. Ποια η αξία της Θρησκείας;
Richard Dawkins
Free Inquiry, Τόμ. 24, Nο 5
Η διάσταση της θρησκείας που με ενδιαφέρει ως Δαρβινιστή, είναι η ασύδοτη σπατάλη και το επιδεικτικά ανώφελο που παρουσιάζει. Η Φύση μετρά τα κέρματα, κοιτά το ρολόι και τιμωρεί την παραμικρή σπατάλη. Όταν ένα ζώο ασκεί άσκοπες δραστηριότητες, η φυσική επιλογή ευνοεί ένα αντίπαλο που αφιερώνει χρόνο στην επιβίωση και αναπαραγωγή. Ο ανηλεής ωφελιμισμός νικά, ακόμη και όταν δε φαίνεται να συμβαίνει κάτι τέτοιο.
Η θρησκευτική συμπεριφορά των δίποδων πιθήκων απασχολεί χρόνο. Καταναλώνει πηγές. Ένας μεσαιωνικός καθεδρικός ναός απαιτούσε εκατοντάδες εργατο-αιώνες για να χτιστεί. Η θρησκευτική τέχνη σε μεγάλο βαθμό μονοπώλησε τους προικισμένους ανθρώπους του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Χιλιάδες, ίσως εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν, συχνά έχοντας δεχτεί να βασανιστούν, λόγω πίστης σε μία θρησκεία, αντί μιας άλλης, δυσδιάκριτα εναλλακτικής. Αφοσιωμένοι άνθρωποι πέθαναν για τους θεούς τους, σκότωσαν, υπέφεραν γι΄ αυτούς, έζησαν ως εργένηδες ή ορκίστηκαν να τηρήσουν μια ακοινώνητη σιωπή για χάρη της θρησκείας.
Αν και οι λεπτομέρειες διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό, κανένας τους δεν είναι χωρίς κάποια εκδοχή του χρονοβόρου, δαπανηρού, μισάνθρωπου τελετουργικού που λέγεται θρησκεία, αποτελώντας μεγάλο αίνιγμα για οποιονδήποτε σκέφτεται με δαρβινική λογική. Γιατί προσευχόμαστε και αφιερωνόμαστε σε μη συμφέρουσες πρακτικές που, σε πολλές περιπτώσεις, λιγότερο ή περισσότερο καταστρέφουν ζωές;
Η θρησκευτική συμπεριφορά υπόκειται στο πεδίο της Δαρβινικής έρευνας μόνο εφόσον είναι φαινόμενο εκτεταμένο, και όχι κάποια παράξενη ανωμαλία. Απ΄ ό,τι φαίνεται, είναι φαινόμενο παγκόσμιο και το πρόβλημα δεν εξαφανίζεται μόνο και μόνο επειδή οι λεπτομέρειες διαφέρουν μεταξύ πολιτισμών. Όλα τα άτομα δεν είναι θρήσκα, αλλά η θρησκεία είναι παγκόσμια ανθρώπινη: Κάθε πολιτισμός, έχει μια μορφή θρησκείας την οποία ακόμη και όσοι δεν ασκούν ενεργά, αναγνωρίζουν ως κοινωνικό πρότυπο χαρακτηριστικό, όπως το στυλ ντυσίματος, τον τρόπο που φλερτάρουμε ή που σερβίρουμε ένα γεύμα. Σε τι χρησιμεύει η θρησκεία;
Λίγα στοιχεία υπάρχουν για το ότι η θρησκευτική πίστη προστατεύει από ασθένειες που άπτονται του στρες. Ωστόσο δεν θα αποτελούσε έκπληξη: Παρηγοριά και καθησυχασμός αποτελούν σημαντικό μέρος της συνεισφοράς του γιατρού προς τον ασθενή. Πολλές φορές με θεράπευσε στιγμιαία από κάποια μικρή ενόχληση, η καθησυχαστική φωνή του προσώπου πίσω από το στηθοσκόπιο. Το φαινόμενο placebo έχει ερευνηθεί επαρκώς. Χάπια-μαϊμούδες, χωρίς φαρμακολογική ενέργεια, αποδεδειγμένα βελτιώνουν την υγεία.
Είναι η θρησκεία ένα ιατρικό placebo που επιμηκύνει τη ζωή μειώνοντας το στρες; Ίσως, αν και η θεωρία αυτή θα πρέπει να αντιμετωπίσει τη δοκιμασία των σκεπτικιστών που θα υποδείκνυαν πολλές περιπτώσεις όπου η θρησκεία αυξάνει, παρά μειώνει το στρες. Θεωρώ τη θεωρία του placebo υπερβολικά αδύναμη να εξηγήσει το μαζικό και παντού διαδεδομένο φαινόμενο της θρησκείας. Δεν πιστεύω ότι έχουμε θρησκείες επειδή οι θρησκευτικοί μας πρόγονοι μείωναν τα επίπεδα του στρες κι έτσι επιβίωναν περισσότερο. Δε νομίζω ότι η θεωρία αρκεί για το ζήτημα.
Άλλες θεωρίες χάνουν τελείως την ουσία της Δαρβινικής εξήγησης. Αναφέρομαι σε επιχειρήματα όπως «η θρησκεία ικανοποιεί την περιέργειά μας για το Σύμπαν και τη θέση μας σ΄ αυτό». Ή «η θρησκεία είναι παρηγοριά. Οι άνθρωποι φοβούνται τον θάνατο και έλκονται από θρησκείες που υπόσχονται ότι θα υπάρχουμε και μετά απ΄ αυτόν». Ενδεχομένως υπάρχει εδώ κάποια ψυχολογική αλήθεια, αλλά δεν είναι καθαυτή Δαρβινική.
… Θα μπορούσε η θρησκεία να είναι πρόσφατο φαινόμενο, προϊόν της ολοκλήρωσης της φυσικής επιλογής που υπέστησαν τα γονίδιά μας; Η γενικευμένη παρουσία της δεν συνηγορεί υπέρ μιας τέτοιας απλοϊκής εκδοχής της ιδέας αυτής.
Υπάρχει ωστόσο μια εκδοχή την οποία θέλω να στηρίξω: η ροπή ως αποτέλεσμα φυσικής επιλογής στους προγόνους μας δεν ήταν η θρησκεία καθαυτή. Το όφελος ήταν άλλο και μόνο τυχαία εκδηλώνεται σήμερα ως θρησκευτική συμπεριφορά. Θα κατανοήσουμε τη θρησκευτική συμπεριφορά μόνο όταν θα την έχουμε μετονομάσει.
… Για άλλη μια φορά, εφαρμόστε το μάθημα της θρησκευτικής συμπεριφοράς στους ανθρώπους. Παρατηρούμε μεγάλο αριθμό ανθρώπων που διατηρούν πεποιθήσεις που αντιφάσκουν ευθέως με αποδείξιμα επιστημονικά δεδομένα, όπως και με αντίπαλες θρησκείες. Όχι απλά διατηρούν τις πεποιθήσεις αυτές, αλλά αφιερώνουν χρόνο και χρήμα σε δαπανηρές δραστηριότητες. Πεθαίνουν, ή σκοτώνουν γι΄ αυτές. Η θρησκευτική συμπεριφορά ίσως είναι μια άστοχη συνέπεια, ατυχής εκδήλωση μιας υποβόσκουσας ψυχολογικής τάσης που υπό άλλες συνθήκες υπήρξε κάποτε χρήσιμη.
Η υπόθεσή μου, ειδικότερα, αφορά τα παιδιά. Περισσότερο από κάθε άλλο είδος, επιβιώνουμε χάρη στην συσσωρευμένη εμπειρία των προηγούμενων γενεών. Θεωρητικά, τα παιδιά μπορούν να μάθουν εκ πείρας να μην κολυμπούν σε νερά με κροκόδειλους. Αλλά θα υπάρχει ένα πλεονέκτημα επιλογής για τους παιδικούς εγκεφάλους που γνωρίζουν τον βασικό κανόνα: Να πιστεύετε ό,τι σας λένε οι μεγάλοι.
Όπως οι εκπαιδευμένοι στρατιώτες, οι υπολογιστές κάνουν ό,τι τους λένε. Όμως, ως αναπόφευκτη παρενέργεια, εξίσου αυτόματα υπακούν και τις κακές οδηγίες. Η αναντίρρητη υπακοή είναι που κάνει τους υπολογιστές τρωτούς σε ιούς. Ένα δόλια κακοσχεδιασμένο πρόγραμμα θα αντιγραφεί στη συνέχεια σε άλλους υπολογιστές. Είναι αδύνατο να σχεδιαστεί υπολογιστής χρήσιμα υπάκουος και ταυτόχρονα άτρωτος στη μόλυνση.
Η φυσική επιλογή δομεί τους παιδικούς εγκεφάλους με τάση να πιστεύουν ό,τι τους λένε οι γονείς και οι μεγαλύτεροι της φυλής. Και αυτή ακριβώς η ιδιότητα τους κάνει αυτόματα τρωτούς σε ιούς του μυαλού. Για λόγους επιβίωσης οι παιδικοί εγκέφαλοι χρειάζεται να εμπιστεύονται τους μεγαλύτερους. Αυτόματη συνέπεια είναι ότι ο έχων εμπιστοσύνη δεν έχει τρόπο να διακρίνει την καλή από την κακή συμβουλή. Και τα δύο ακούγονται το ίδιο (συμβουλή από μια έμπιστη πηγή), και τα δύο απαιτούν υπακοή.
Με βάση αυτό το μοντέλο, θα ήταν αναμενόμενο ότι, σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, διαφορετικές αυθαίρετες δοξασίες κληροδοτούνται με την ίδια πεποίθηση όπως και οι παραδοσιακές γνώσεις. Αναμενόμενο είναι επίσης ότι αυτές οι ανεδαφικές δοξασίες θα εξελιχθούν με τις γενιές (είτε λόγω τυχαίας πορείας είτε εξαιτίας κάποιου είδους αναλογίας με τη Δαρβινική επιλογή) εν τέλει σε μία μορφή σημαντικά διαφοροποιημένη από την κοινή προγονική.
Η Δαρβινική επιλογή οργανώνει τους παιδικούς εγκεφάλους με την τάση να μιμούνται και έμμεσα να διαδίδουν φήμες και να ακολουθούν θρησκείες. Δεδομένου όμως ότι η γενετική επιλογή έχει δομήσει τέτοιου είδους εγκεφάλους, αυτοί στη συνέχεια παράγουν το ισοδύναμο ενός νέου είδους μη γενετικής κληρονομικότητας, που αποτελεί βάση ενός νέου είδους επιδημιολογίας και ίσως ενός νέου είδους μη γενετικής δαρβινικής επιλογής.
Πιστεύω ότι η θρησκεία είναι ένα από μία κατηγορία φαινομένων εξηγήσιμων από το είδος αυτό της μη-γενετικής επιδημιολογίας, με πιθανή την ανάμιξη εδώ της μη-γενετικής δαρβινικής επιλογής.
Εάν έχω δίκιο, η θρησκεία δεν έχει αξία για τα άτομα ως προς την επιβίωση, ή όφελος για τα γονίδιά τους. Το όφελος, αν υπάρχει τέτοιο, είναι για τη θρησκεία καθαυτή.
