Κλεάνθης Γρίβας

ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

(Πρόλογος στο βιβλίο «Ο Σόλων και η Αθηναϊκή Δημοκρατία», Εκδοτική, 2005)

Η ριζική ρήξη: «Εδοξε τη βουλή και τω δήμω»

1. Ελεύθερη πόλη

2. Πολίτης

3. Δήμος

4. Κοινωνική & οικονομική βάση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας

5. Η νομοθεσία του Σόλωνα

α) Στο οικονομικό πεδίο

β) Στο πολιτειακό πεδίο

γ) Στο περιβαλλοντικό πεδίο

6. Ίχνη επιδράσεων στη νεότερη εποχή

Γύρω στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., στην Αθήνα, μια πόλη στο βραχώδες νοτιανατολικό άκρο της Ευρώπης, έμελλε να πραγματοποιηθεί για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας μια ριζική ρήξη από την οποία αναδύθηκε η εκπληκτική ιστορική δημιουργία μιας πολιτικής κοινότητας που αντλούσε τη νομιμοποίησή της από τον ίδιο τον εαυτό της, περιβαλλόμενη από έναν ωκεανό δουλοκτητικών θεοκρατικών καθεστώτων που αντλούσαν τη νομιμοποίησή τους από την αναφορά τους σε κάποια υπερβατική δύναμη.

Απαρχή της διαδικασίας που οδήγησε σ’ αυτή τη ρήξη υπήρξε η νομοθεσία του Σόλωνα (592/1 π.Χ.). Κρίσιμη στιγμή της ήταν οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (508/6 π.Χ.) και τελικό αποτέλεσμά της ήταν η δημιουργία «μιας πραγματικά πολιτικής κοινότητας, με την έννοια μιας κοινωνίας που τα μέλη της θέλουν να επωμιστούν και αναλαμβάνουν την ευθύνη της ρύθμισης των κοινωνικών τους σχέσεων, αντλώντας τη νομιμοποίησή τους από τον ίδιο τους τον εαυτό». (Κ. Καστοριάδης, Η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, Ύψιλον, 1986)

Στον πυρήνα αυτής της δημιουργίας βρίσκεται η ελεύθερη πόλη, ο πολίτης και ο δήμος.

Ελεύθερη πόλη

Η ελεύθερη πόλη, σύμφωνα με τον μοναδικό ορισμό του Θουκιδίδη, είναι αυτόνομος, αυτόδικος και αυτοτελής:

«Aυτόνομος σημαίνει ότι δίνει η ίδια τον εαυτό της τους νόμους. Αυτόδικος σημαίνει ότι τα δικά της δικαστήρια που αποτελούνταν από κληρωτούς δικαστές, αποφασίζουν για όλες τις αμφισβητήσεις που μπορούν να προκύψουν. Αυτοτελής σημαίνει ότι αυτοκυβερνάται, δηλαδή ότι όλες οι βασικές αποφάσεις της πολιτικής ζωής της κοινότητας, για εσωτερικά και εξωτερικά θέματα, παίρνονται από την Εκκλησία του δήμου: πόλεμος, ειρήνη, συμμαχίες, δημόσια έργα, κ.α. Η αρχαία ελληνική κοινότητα είναι Πόλις, Πολιτεία και όχι κράτος… Τι είναι η πόλις; Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη άνδρες γαρ πόλις, πόλις είναι οι Αθηναίοι… Για τους αρχαίους Έλληνες δεν υπάρχει Πολιτεία των Αθηνών. Αθήνα είναι γεωγραφική έκφραση. Η πόλη είναι οι Αθηναίοι. Άνδρες γαρ πόλις. Ο Θουκυδίδης δεν μιλάει ποτέ για Αθήνα ή για οποιαδήποτε άλλη πόλη. Όταν πρόκειται για την πόλη λέει οι Αθηναίοι, οι Κορίνθιοι, κλπ. Όταν πρόκειται για τον τόπο λέει Αθήνα, Κόρινθος, κλπ. Η πόλις δεν είναι γεωγραφικός προσδιορισμός». (Κ. Καστοριάδης, ο.π., σελ. 38)

 

Πολίτης

Ο πολίτης, όπως προσδιορίζεται από τον Αριστοτέλη, είναι εκείνος που μετέχει κρίσεως και αρχής.

[«Πολίτης δ’ απλώς ουδενί των άλλων ορίζεται μάλλον ή τω μετέχειν κρίσεως και αρχής» / «Ο πολίτης δι’ ουδενός άλλου χαρακτηριστικού στοιχείου ορίζεται επί τω βέλτιστον, ή διά του ότι μετέχει της δικαστικής κρίσεως και της αρχής»] (Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, Κεφ. Ι, Ζαχαρόπουλος, 1939, σελ. 276-7).

«Μετέχω στην κρίση σημαίνει ότι συμμετέχω άμεσα στην δικαστική εξουσία και την απονομή της δικαιοσύνης και μετέχω στην αρχή σημαίνει ότι συμμετέχω άμεσα στην κυβερνητική εξουσία».

«Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αριστοτέλης προτάσσει τη συμμετοχή στην κρίση, δηλαδή τη συμμετοχή στη δικαστική εξουσία, από τη συμμετοχή στην αρχή, δηλαδή τη συμμετοχή στην κυβέρνηση, κι αυτό γιατί στην Αθήνα του 4ου αιώνα, η δικαστική εξουσία τείνει να γίνει η πρώτη εξουσία, γιατί έχει τη δυνατότητα να επικυρώνει ή να αναιρεί στην πράξη ακόμα και αποφάσεις της Εκκλησίας του δήμου. Φυσικά, δεν πρόκειται για επαγγελματικά αλλά για λαϊκά δικαστήρια που απαρτίζονταν από τους ίδιους τους πολίτες» (Κ. Καστοριάδης, ο.π., σελ. 16).

«Στην πολιτεία των Αθηναίων οι δικαστές δεν αποτελούσαν ένα ειδικό επαγγελματικό σώμα αλλά ήταν κληρωτοί. Από τους 30.000 αθηναίους πολίτες κληρώνονταν κάθε χρόνο 6.000 υποψήφιοι δικαστές, με ένα πολύπλοκο σύστημα που διαρκώς βελτιωνόταν, με σκοπό να εξαλειφθεί κάθε δυνατότητα απάτης, παρέμβασης ή επηρεασμού των 501, 1.001 ή 1.501 οι οποίοι, αναλόγως της περιπτώσεως, απάρτιζαν το συγκεκριμένο δικαστήριο. Μ’ αυτή τη ρύθμιση, ένα τυχαίο δείγμα του ίδιου του λαού που νομοθετούσε ψηφίζοντας ένα νόμο, καλούνταν να τον εφαρμόζει με την ιδιότητα της δικαστικής εξουσίας.» (Κ. Καστοριάδης, ο.π., σελ. 31-2)

Δήμος

Ο δήμος υποδηλώνει ένα ειδικό τρόπο οργάνωσης της πολιτικής ζωής της πόλεως η οποία ορίζεται ως ένα σύνολο ελεύθερων πολιτών που αποφασίζουν, όπως προκύπτει από τη χρήση του «έδοξε τη βουλή και τω δήμω» στο τυπικό όλων των δημοσίων εγγράφων. Αποτελείται από το σύνολο των ενηλίκων αρρένων ελευθέρων Αθηναίων.

«Ο δήμος είναι κύριος των πάντων, και τα πάντα διοικεί με τα ψηφίσματα και με τα δικαστήρια όπου ο ίδιος κατέχει την εξουσία». [Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, XLI,2, Ζαχαρόπουλος, 1939, σελ. 153] Και ασκεί την εξουσία ως άμεση δημοκρατία, δηλαδή την ασκεί απευθείας ο ίδιος χωρίς «αντιπροσώπους».

Ο αττικός δήμος ήταν μια κοινότητα με ανεξάρτητη διοίκηση σε ό,τι αφορούσε τα τοπικά θέματα. Ο πληθυσμός του αποτελούνταν από τους πολίτες, τους μέτοικους και τους δούλους.

Οι πολίτες διακρίνονταν στους δημότες (που ήταν γραμμένοι στο ληξιαρχικό μητρώο του δήμου) και τους εγκεκλημένους (που ανήκαν σε άλλο δήμο απ’ αυτόν που κατοικούσαν και δεν είχαν «ισότητα δικαιωμάτων» με τους πραγματικούς δημότες).

Οι αποφάσεις για όλα τα τοπικά θέματα λαμβανόταν από την αγορά του δήμου και ο δήμαρχος φρόντιζε για όλες τις «εν δήμω λειτουργίες».

Ο δήμος έπαιζε σημαντικό ρόλο στην κλήρωση των αρχών της πολιτείας: Κάθε δήμος πρότεινε στη φυλή έναν αριθμό δημοτών (που ήταν ανάλογος με το μέγεθός του) για την εκλογή των 50 βουλευτών που θα μετείχαν στη φυλετική ομάδα της βουλής των 500 κάθε χρόνο.

«Η Βουλή εκλέγεται διά κλήρου και αποτελείται από 500 μέλη, πενήντα από κάθε φυλή» (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, Ζαχαρόπουλος, 1939, σελ. 163).

«Όλα τα αξιώματα της συνήθους διοικήσεως παρέχονται δια κλήρου εκτός από τον ταμία των στρατιωτικών, τους διαχειριστές των χρηματικών ποσών για τις εορτές και τον προϊστάμενο της υπηρεσίας υδρεύσεως. Οι άρχοντες ούτοι εκλέγονται δι’ ανατάσεως της χειρός… Με εκλογή αναδεικνύονται επίσης και όλες οι στρατιωτικές αρχές» (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, ΧLII, Ζαχαρόπουλος, 1939, σελ. 161-2)

Μια τέτοια πολιτική κοινότητα, ακριβώς επειδή αντλούσε τη νομιμοποίησή της από τον εαυτό της και μόνο, μπορούσε να υφίσταται μέσα από μια διεργασία διαρκούς αυτοθέσμισης, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούσε να έχει μια συγκεκριμένη τελική πολιτική μορφή η οποία διαμορφώθηκε μια για πάντα αλλά να βρίσκεται σε μια συνεχή αυτόδημιουργία και αναδημιουργία, συγχρόνως.

Γιατί «η αυτοθέσμιση δεν είναι κατάσταση, είναι διαδικασία που εκφράζεται ως δραστηριότητα μεταβολής των “βασικών”, “καταστατικών” και “συνταγματικών” νόμων (δηλαδή, της πολιτείας) και των άλλων θεσμών, όχι όλων συλλήβδην και ταυτοχρόνως αλλά σταδιακά, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις περιστάσεις»( Κ. Καστοριάδης, Η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, ο.π., σελ. 27-28)

Κοινωνική & οικονομική βάση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας:   Οι ανεξάρτητοι μικροπαραγωγοί

Οι σημαντικές πολιτικές αλλαγές που συντελέστηκαν στο σύμπαν της ελληνικής πόλεως, δεν είναι προϊόν διαπάλης ανάμεσα σε αφέντες και δούλους αλλά ανάμεσα σε ελεύθερους πολίτες, πλούσιους γαιοκτήμονες και φτωχούς αγρότες και τεχνίτες, ανάμεσα σε πιστωτές και οφειλέτες, πράγμα που διαπιστώνει ο Καρλ Μάρξ ήδη από το 1867 όταν γράφει ότι:

«Η πάλη των τάξεων στον αρχαίο κόσμο, κινείται κυρίως με τη μορφή της πάλης ανάμεσα σε πιστωτές και οφειλέτες». (Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος 1ος, 1867, Εκδ. 1954, σελ. 148)

Στην περίοδο που προαναγγέλλει τις αλλαγές που, βαθμιαία, θα μορφοποιήσουν την άμεση δημοκρατία ως μορφή διακυβέρνησης, η πραγματική κοινωνικο-οικονομική βάση της αρχαίας δημοκρατικής πολιτείας δεν ήταν η δουλεία αλλά η κοινότητα των ανεξάρτητων μικροπαραγωγών (αγρότες, τεχνίτες, έμποροι). Όπως γράφει ο Μαρξ, αποτιμώντας αυτή την περίοδο:

«Το μικρό νοικοκυριό του αγρότη και η ανεξάρτητη επιχείρηση του χειροτέχνη (που και τα δυο αποτελούν εν μέρει τη βάση του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής και, εν μέρει, ύστερα από τη διάλυσή του, εμφανίζονται δίπλα στην κεφαλαιοκρατική επιχείρηση) αποτελούν ταυτόχρονα την οικονομική βάση των κοινωνιών της κλασικής αρχαιότητας στα καλύτερά τους χρόνια». (Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ο.π., σ. 350)

Εκατό χρόνια αργότερα, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ίσως ο πλέον οξυδερκής και βαθυστόχαστος μελετητής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας στη σύγχρονη εποχή, θα υποστηρίξει ότι:

«Όταν μέσα στην ελληνική πόλη εμφανίζονται οι πρώτες τάσεις του Δήμου να πολεμήσει την ολιγαρχία και την αριστοκρατία, οι πόλεις δεν ζουν από τη δουλεία. Πρόκειται για αγροτικές περιοχές, σχεδόν αυτάρκεις από την άποψη της γεωργικής καλλιέργειας, που επεκτείνονται γύρω από το άστυ, την οχυρωμένη πόλη με τους τεχνίτες, τις αρχές, το πολιτικό κέντρο και ένα μέρος των ναών (το άλλο βρίσκεται στην ύπαιθρο). Μερικοί, και μόνο μερικοί, από τους οίκους που συγκροτούν τον συνολικά εργαζόμενο πληθυσμό διαθέτουν ένα, δύο ή τρεις δούλους. Όταν γίνεται η μεγάλη δημοκρατική επανάσταση υπό την ηγεσία του Κλεισθένη (508-506), η Αθήνα δεν στηρίζεται στη δουλεία αλλά στην εργασία των ανεξάρτητων μικροπαραγωγών: αγροτών, τεχνητών και εμπόρων». [Κ. Καστοριάδης, Η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, ο.π., σελ. 18].

Η νομοθεσία του Σόλωνα

Η νομοθεσία του Σόλωνα ήταν προϊόν της βαθιάς κοινωνικής κρίσης που μάστιζε την Αθήνα στα τέλη του 6ου αιώνα και σηματοδότησε την απαρχή της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της πολιτικής και κοινωνικής ζωής που κατέληξε στη διαμόρφωση του δημοκρατικού πολιτεύματος που είναι γνωστό ως άμεση δημοκρατία.

Στα χρόνια που προηγήθηκαν του Σόλωνα, σημειώθηκε μια γρήγορη αύξηση του πληθυσμού και, συγχρόνως, μια μείωση των παραγωγικά εκμεταλλεύσιμων περιοχών της Αττικής, με αποτέλεσμα να προκληθεί μια χρόνια διπλή αναντιστοιχία:

α) Ανάμεσα στους πλούσιους γαιοκτήμονες που κατείχαν τα πάντα και τους φτωχούς αγρότες που εξαρτιόταν από τα δάνεια που έπαιρναν απ’ τους γαιοκτήμονες. Kαι

β) Ανάμεσα στην αυξανόμενη ζήτηση των αγροτικών διατροφικών προϊόντων και στη μειούμενη προσφορά τους.

Συνέπεια αυτής της κατάστασης ήταν, μεταξύ άλλων, οι γαιοκτήμονες να επιβάλλουν την κατάργηση των μη-εντόκων και μη-ενυπόθηκων δανείων που ίσχυαν μέχρι τότε και την αντικατάστασή τους από έντοκα και ενυπόθηκα δάνεια που συνάπτονταν με υποθήκευση ακινήτων, υλικών αγαθών και των σωμάτων των δανειζόμενων.

Έτσι, ένα όλο και αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού της κοινότητας των Αθηναίων έχανε την ιδιότητα του πολίτη (ιδιότητα που συνεπάγονταν το δικαίωμα της ισότιμης συμμετοχής στη ζωή της κοινότητας και των υποδιαιρέσεών της) και ξέπεφτε στην κατάσταση του δούλου που, πολλές φορές, πουλιόνταν και σε ξένους.

Σ’ αυτή την ιστορική στιγμή που εγκυμονούσε έναν άμεσο κίνδυνο εμφυλίων συρράξεων, εξαιτίας των συνθηκών κοινωνικής αστάθειας και του αναβρασμού που επικρατούσε στις τάξεις των θυμάτων αυτής της κατάστασης (τα οποία ήταν φυσικό να επιδιώκουν αναδασμό της γης και πολιτειακές αλλαγές), παρεμβλήθηκε ο Σόλωνας ο οποίος διατύπωσε ένα σύνολο ιδεών για την υπέρβαση της κρίσης.

Ο Σόλων ανήκε στην αθηναϊκή αριστοκρατία ως μέλος του γένους των Μεδοντιδών. Δεν κατείχε πλούτο. Είχε ταξιδέψει και διευρύνει ορίζοντες της σκέψης. Διακρίθηκε ως πολίτης και πατριώτης. Και καλλιέργησε τον ποιητικό λόγο διαμέσου του οποίου έκφραζε συναισθήματα, ηθικές αξίες και πολιτικές ιδέες. Από τους χιλιάδες στίχους που έγραψε διασώθηκαν περίπου τριακόσιοι (οι μισοί από τους οποίους προέρχονται από τα πολιτικά του ποιήματα).

Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι η υφιστάμενη κατάσταση (και το νομιμοποιητικό της περίβλημα) ήταν άδικη και νοσογόνα, ο Σόλων, εξελίχθηκε σε κατήγορο του άδικου πλουτισμού και της ανομίας που διχάζουν και καταστρέφουν την κοινωνία και αναμείχθηκε στην πολιτική όταν φάνηκε ότι οι απόψεις του άρχισαν να γίνονται αποδεκτές από ένα, διαρκώς αυξανόμενο, αριθμό πολιτών.

Η ουσιαστική πολιτική παρέμβασή του αρχίζει με την εκλογή του στο αξίωμα του άρχοντα για το έτος 594/3 π.Χ. (αξίωμα στο οποίο δεν εκλέχθηκε από τον Άρειο Πάγο αλλά από τον Δήμο, στον οποίο μετείχε και η τάξη των ζευγιτών) και κορυφώνεται με τη δημοσίευση των θεσμικών Νόμων το 592/1 π.Χ., εξαιτίας των οποίων ονομάστηκε νομοθέτης.

α) Στο οικονομικό πεδίο

1. Διέγραψε τα χρέη που εκκρεμούσαν.

2. Απαγόρευσε το δανεισμό με υποθήκευση του σώματος του χρεώστη.

3. Απελευθέρωσε εκείνους που είχαν γίνει δούλοι εξαιτίας χρεών.

4. Πήρε μέτρα για την ενίσχυση της αθηναϊκής οικονομίας.

5. Μερίμνησε για την προστασία των μη-προνομιούχων τάξεων από τις σιτοδείες, την αισχροκέρδεια και την τοκογλυφία.

6. Θέσπισε κανόνες εναντίον της οκνηρίας και του παρασιτισμού.

7. Επέβαλε στους γονείς να διδάσκουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη.

β) Στο πολιτειακό πεδίο

1. Διατήρησε τα υπάρχοντα τέσσερα τέλη στα εισοδήματα από αγροτικές δραστηριότητες, επιτηδεύματα και εμπόριο.

2. Κατένειμε τα πολιτικά δικαιώματα σε αντιστοιχία μ’ αυτά τα τέλη, και έτσι συγκροτήθηκαν τέσσερις εισοδηματικές τάξεις:

▪ οι Πεντακοσιομέδιμνοι (με εισόδημα άνω των 500 δραχμών),

▪ οι Ιππείς (με εισόδημα 300-500 δραχμών),

▪ οι Ζευγίτες (με εισόδημα 150-300 δραχμών) και

▪ οι Θήτες (με εισόδημα κάτω των 150 δραχμών).

3. Ίδρυσε ένα επιπλέον εκλεγμένο βουλευτικό σώμα (τον Δήμο) πλάι στο παλαιό (τον Άρειο Πάγο), με αποτέλεσμα ο ένας θεσμός να δρα αντισταθμιστικά και ελεγκτικά σε σχέση με τον άλλο.

Ο δήμος αποτελούταν από 400 μέλη, εκλεγμένα από όλους τους πολίτες, ανανεώσιμα κάθε χρόνο και ανακλητά. Σ’ αυτόν αντιπροσωπευόταν εξίσου τα 4 μέρη του πολιτικού σώματος (οι φυλές) με 100 βουλευτές το καθένα.

4. Όρισε ως ελάχιστο μεταξύ των δικαιωμάτων των μελών της κοινότητας, τη συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου, και επέκτεινε αυτό το δικαίωμα και στους θήτες, με αποτέλεσμα να περιληφθούν στην κατηγορία των Αθηναίων πολιτών όλα τα ενήλικα άρρενα μέλη της πολιάδας κοινότητας, διακρινόμενα σε πεντακοσιομέδιμνους, ιππείς, ζευγίτες και θήτες.

5. Επαύξησε τις αρμοδιότητες του Δήμου, επιφορτίζοντάς τον με την ανάδειξη των αρχόντων και τον έλεγχό τους. Ο δήμος εξέλεγε για κάθε θέση άρχοντα έναν αριθμό υποψήφιων πεντακοσιομέδιμνων που τους θεωρούσε κατάλληλους γι’ αυτό το αξίωμα και, εν συνεχεία, γινόταν κλήρωση μεταξύ τους.

6. Έβαλε τέλος στη μονοπώληση των αξιωμάτων από τους αριστοκράτες.

7. Θεσμοθέτησε ένα λαϊκό δικαστήριο (την Ηλιαία) στο οποίο μπορούσε να προσφύγει κάθε πολίτης εναντίον των αποφάσεων των αρχόντων. Η λέξη είναι συνώνυμη της Εκκλησίας του Δήμου. Η Ηλιαία ήταν ο ίδιος ο Δήμος όταν συνεδρίαζε ως δικαστήριο

8. Αναγνώρισε σε όλους τους πολίτες το δικαίωμα να προσφεύγουν στον Άρειο Πάγο εναντίον οιουδήποτε αδικούσε οποιονδήποτε πολίτη ή δούλο.

γ) Στο περιβαλλοντικό πεδίο

1. Επέβαλε κανόνες στη διαχείριση του νερού των δημόσιων και ιδιωτικών πηγών.

2. Όρισε ελάχιστες αποστάσεις σπιτιών, δένδρων και κυψελών από τις γειτονικές ιδιοκτησίες.

Κατά τον Μ. Σακελλαρίου: Η νομοθεσία του Σόλωνα «κρίνεται γενικά ως μετριοπαθής… Ο Σόλων είχε πιστέψει ότι η κρίση [της αθηναϊκής κοινωνίας] ήταν αποτέλεσμα της αδικίας και της παρανομίας και είχε διακηρύξει ότι η λύση θα επερχόταν με την επικράτηση της δικαιοσύνης και της νομιμότητας… και έκρινε ότι με τους νόμους του εγκαθίδρυσε καθεστώς δικαίου. Στην προέκταση των κατηγοριών δίκαιον και άδικον τοποθετούσε τις κατηγορίες πρέπον, άξιον, και απρεπές, ατιμωτικόν, προσβλητικόν… [Κατά την αντίληψή του] το δίκαιο δεν συνίσταται σε ισότητα, αλλά σε ανισότητα που πρέπει να είναι δίκαιη… Με την αρχή της δίκαιης ανισότητας, ο Σόλων θέλησε να ανταποκριθεί συγχρόνως σε δύο στόχους: να αποτραπεί η διάλυση της πολιάδας κοινότητας και να διατηρηθεί η κοινωνική διαστρωμάτωση». (Μ. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999, σελ. 94)

Ανεξάρτητα από τις μεταγενέστερες απόπειρες για αποτίμηση των προθέσεων του νομοθέτη, τα μέτρα που πήρε συντέλεσαν στη διαμόρφωση νέων οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, οι οποίες «προδίκαζαν τη σημασία που θα αποκτούσαν τα λαϊκά στρώματα από τη στιγμή που θα λειτουργούσε ουσιαστικά η Εκκλησία του Δήμου, στην οποία θα υπερτερούσαν οι απασχολούμενοι με τις μεταποιήσεις και το εμπόριο». (Μ. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, ο.π., σελ. 98)

Η ρήξη που σηματοδότησε η νομοθεσία του Σόλωνα (592/1 π.Χ.), ύστερα από μια πορεία που διανθίζεται από την κατάληψη της εξουσίας από τον Πεισίστρατο και τους Πεισιστρατίδες, έμελλε να καταλήξει στη μεγάλη δημοκρατική επανάσταση υπό την ηγεσία του Κλεισθένη (508/6 π.Χ.)

Ίχνη επιδράσεων στη νεότερη εποχή

Όλες οι αυθεντικές κοινωνικές επαναστάσεις εμφανίζουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά: Έχουν στοιχειακό χαρακτήρα, είναι απρόβλεπτες και ξεσπούν ξαφνικά σαν αυθόρμητα μαζικά κινήματα ύστερα από μια μικρή ή μεγάλη περίοδο συγκεχυμένου αναβρασμού. Και στην πορεία της εξέλιξής τους, εφευρίσκουν τις δικές τους πρωτότυπες μορφές αυτο-οργάνωσης και αυτο-διεύθυνσης, οι οποίες έχουν πολλά κοινά γνωρίσματα με την ελληνική δημοκρατία της κλασικής αρχαιότητας.

Από τις αυτόνομες πόλεις του Μεσαίωνα (9ος-11ος αιώνας) μέχρι τις επαναστατικές προσπάθειες για κοινωνική απελευθέρωση με τις Λαϊκές Επιτροπές στο Παρίσι (1793), την Κομμούνα του Παρισιού (1871), τα Σοβιέτ στη Ρωσία (1905 και Φεβρουάριος 1917), τα Εργατικά Συμβούλια στην Ισπανία (1936), τις Εργατικές Επιτροπές στην Ανατολική Γερμανία (1953), τα Εργατικά Συμβούλια στην Ουγγαρία (1956) και τις Διαρκείς Συνελεύσεις και Επιτροπές Δράσης του Γαλλικού Μάη (Παρίσι, 1968) και το κίνημα της Αλληλεγγύης στην Πολωνία (1980).

Σε όλες αυτές τις κορυφαίες στιγμές, οι μεταρρυθμιστές και οι εξεγερμένοι πάντοτε ανακάλυπταν τον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους, εφευρίσκοντας και λειτουργώντας ένα κάποιο σύστημα αυτο-οργάνωσης και αυτο-διεύθυνσης που θρυμμάτιζε την πάγια γραφειοκρατική διάσταση ανάμεσα σε διευθυντές και διευθυνόμενους, αποδεικνύοντας έτσι ότι μπορούσαν να κάνουν και να ζουν την Ιστορία οι ίδιοι και όχι να τη γράφουν για λογαριασμό άλλων.

Σημείωση: Κατά τους ιστορικούς χρόνους η λέξη δήμος τοπικά σημαίνει τον οικισμό, και περιεκτικά το σύνολο του λαού. Οι φράσεις "έδοξε τω δήμω" ή "έδοξε τη βουλή και τω δήμω", σε αρχαία αττικά ψηφίσματα, σημαίνουν "αποφάσισε ο λαός, η πλειοψηφία του λαού", υποδηλώνοντας ότι ο δήμος ήταν ο πυρήνας της αθηναϊκής δημοκρατίας. ["Εκκλησία του δήμου" ήταν ο τόπος όπου μαζευόταν ο λαός και γίνονταν οι συνελεύσεις του, για να αποφασίσει πάνω στα διάφορα προβλήματα της πολιτείας].