Εφημ. "Θεσσαλονίκη" 22-3-2004
Δημοσιεύτηκε στο Φωτογραφικό Λεύκωμα "Θεσσαλονίκη", στις 1-10-1998.
Επαναδημοσιεύτηκε στην εφημ. "Θεσσαλονίκη" στις 30-11-1998 και στις 22-3-2004
Θεσσαλονίκη:
Η πρωτεύουσα των πολιτικών δολοφονιών
Κλεάνθης Γρίβας
Από την περίοδο της βυζαντινής κυριαρχίας και μέχρι τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, η Θεσσαλονίκη υπήρξε μια μοναδικού ενδιαφέροντος πόλη όπου συνυπήρχαν αρμονικά πολλές εθνότητες, κουλτούρες και θρησκείες.
Μουσουλμάνοι, Εβραίοι και Χριστιανοί, αποτελούσαν τις κυριότερες ψηφίδες ενός πολύτιμου ανθρώπινου και πολιτιστικού μωσαϊκού που αυτοαναδιαρθρωνόταν συνεχώς ως αποτέλεσμα των εμφανών ή αφανών συνθέσεων που παράγονταν από τη συνύπαρξη διαφορετικών αντιλήψεων, τρόπων και στάσεων ζωής.
Η εικόνα αυτή άρχισε να διαφοροποιείται μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη μαζική εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη, που άλλαξε ριζικά τη σύνθεση του πληθυσμού της, προς όφελος του ελληνικού και χριστιανικού στοιχείου.
Mε τις δραστικές ανακατατάξεις που σημειώθηκαν στη σύνθεση του πληθυσμού και στην κοινωνική του διαστρωμάτωση κατά το μεσοπόλεμο και το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, η εξέλιξη αυτή οριστικοποιήθηκε, και η Θεσσαλονίκη έπαυσε να είναι τόπος συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης πολιτισμών και μπήκε στο δρόμο της πολιτικής, πολιτιστικής, χωροταξικής και αισθητικής κακοποίησης κατά το πρότυπο της Αθήνας.
Σημείο αιχμής στην οριστική διαφοροποίηση της πληθυσμιακής της σύνθεσης υπήρξε ο αφανισμός της πολυάνθρωπης εβραϊκής κοινότητας κατά το Ολοκαύτωμα.
Κυριότερο χαρακτηριστικό της αλλαγής στην κοινωνική της διαστρωμάτωση εξαιτίας της μαζικής εγκατάστασης των προσφύγων ήταν η διαμόρφωση μιας εντυπωσιακής «ταξικής καθαρότητας», στο πλαίσια της οποίας οι κοινωνικές συγκρούσεις διεξάγονταν ανάμεσα σε ορισμένα, ευκαιριακά συγκροτημένα και ασαφή, δήθεν «αστικά» στρώματα και τον ιδιόμορφο «εργατικό» πληθυσμό που αποτελούνταν κυρίως από, τέως μικροαστούς και μεσοαστούς οι οποίοι είχαν προλεταριοποιηθεί μετά τον εξαναγκασμό τους να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς.
Η σύγκρουση ανάμεσα στους «αστούς» που (λόγω της συγκυριακής τους συγκρότησης) ταλανίζονταν διαρκώς από μια μόνιμη ανασφάλεια σε σχέση με τη σταθερότητα της κυριαρχική τους θέση, και τους «προλετάριους» που (εξαιτίας του παρελθόντος τους) διέθεταν αξιόλογα μορφωτικά εφόδια και κοινωνικές δεξιότητες, ήταν εξόχως σκληρή και επιτεινόταν απ’ το γεγονός της ανυπαρξίας κάποιων ενδιάμεσων στρωμάτων που θα μπορούσαν να απορροφούν τους κραδασμούς. Η ανάγκη του εξουσιαστικού ελέγχου αυτής της σύγκρουσης είχε ως αποτέλεσμα να οικοδομηθεί στη Θεσσαλονίκη ένας υπερτροφικός κατασταλτικός μηχανισμός (κρατικός και παρακρατικός), που επικαθόρισε τη μελλοντική πορεία της πόλης.
Αυτή η ιδιομορφία σε συνδυασμό με τη γεωγραφική θέση της Θεσσαλονίκης (που την καθιστούσε πόλη-κλειδί σε όλες τις ενδο-ευρωπαϊκές και τις ενδο-βαλκανικές συγκρούσεις), έμελλε να την αναδείξει σε πρωτεύουσα των πολιτικών δολοφονιών, πράγμα που, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί το βασικότερο ιστορικό της γνώρισμα κατά την μεταπολεμική περίοδο.
Μέσα απ’ αυτές τις διεργασίες διαμορφώθηκε το ιδιότυπο κράμα που συνθέτει τη σημερινή Θεσσαλονίκη:
• Ένας μνημειακός πλούτος που σηματοδοτεί αμυδρά την ιστορική της διαδρομή.
• Ένα πολεοδομικό κιτς που δηλώνει την πλήρη μεταπολεμική καθυπόταξή της στην καραμανλική μικροαστική λογιστική του μπετόν (λογιστική που επέβαλε τη μερική αντιπαροχή ύψους 30% στην ακίνητη ιδιοκτησία και την πλήρη διαστροφή στην αισθητική της πόλης).
• Πολλοί χώροι μαζικής ακύρωσης του ελεύθερου χρόνου (λαδάδικα, σκυλάδικα, πορνεία και άλλα συναφή) που κάνουν να φαντάζει υβριστικός ο (άκρως βλακώδης) χαρακτηρισμός της ως πόλης «ερωτικής».
• Μια διαχρονική πληγή, οι φυλακές του Επταπυργίου ως τόπος μαρτυρίου.
• Μια κορυφαία ιστορική στιγμή, ο Μάης του 1936, η πρώτη κατάλυση της εξουσίας του κράτους στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας. Και
• Πολλές πολιτικές δολοφονίες (Γεώργιος Α’, Ζεύγος, Πολκ, Λαμπράκης, Νικηφορίδης, Βελδεμίρης, Χαλκίδης, Τσαρουχάς).
Σ’ αυτό το πλαίσιο, δύο δολοφονίες, η δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πόλκ (1948) που σηματοδοτεί την έναρξη της επιβολής της αμερικανοκρατίας στην Ελλάδα και η δολοφονία του ανεξάρτητου βουλευτή της αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη (1963) που οριοθετεί την αρχή του ξεφτίσματος της, σφραγίζουν τη σύγχρονη πορεία της, αποκαλύπτοντας ένα μέρος των σκοτεινών μηχανισμών που στηρίζουν το πλέγμα των εσωτερικών και διεθνών συμφερόντων που καθορίζουν τη μοίρα της πόλης.
Στο παρελθόν, η Θεσσαλονίκη υπήρξε πόλη-μήτρα μιας μοναδικής σύνθεσης πολιτισμών. Σήμερα υπάρχει μ’ ένα βαλκανιο-μπαρόκ τρόπο, που γίνεται καταθλιπτικότερος εξαιτίας και της ασφυκτικής της εξάρτησης από το Αθηνο-κεντρικό κράτος. Και στο μέλλον, όλα δείχνουν ότι θα χαρακτηρίζεται από ένα πλήθος, συνεχώς αυτο-αναπαραγόμενων, ατομικών και συλλογικών αδιεξόδων, που πάνω τους θα προβάλλονται, ως αδύναμη ιστορική μνήμη, τα φαντάσματα του ζωοφόρου κοινωνικού μεταβολισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης που έδιναν κάποτε νόημα στη ζωή αυτής της πόλης.
Κλεάνθης Γρίβας
